رویکردهای جدید در طراحی پارک‌ها

علی صفرنژاد*
«پارک‌های موضوع‌محور» در راستای دستیابی به فضاهای سبز و باز، همراه با جاذبه‌ها و فضاهای فرهنگی و گذران اوقات فراغت و تکیه بر موضوع و مفهومی خاص در طراحی، نگاه جدیدی را به توسعه فضایی و کالبدی شهر گشوده‌اند. احداث این پارک‌ها که تعدادشان رو به فزونی است، با اهدافی چون ایجاد محیط مناسب برای گذران اوقات فراغت، توجه دادن به موضوعات و منظرسازی‌های نمادین، آموزشی و ایجاد خلاقیت‌های نو در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی صورت می‌گیرد.  به طور کلی پارک‌ها فضاهای سبز طراحی شده‌ای هستند که شامل کاربری‌های مختلفی بوده و برای استفاده‌های عمومی احداث می‌شوند. به عنوان مثال پارک‌ها می‌توانند از نظر پژوهش، آموزش، تفرج و حفظ سلامت محیط و مردم مورد استفاده قرار بگیرند. پارک‌ها را می‌توان براساس وسعت، نوع کاربری‌های موجود در آن‌ها و نسبت مساحت فضاهای سبز به فضاهای غیرسبزشان و نقشی که در منطقه، شهر یا کشور ایفا می‌کنند تقسیم‌بندی کرد. پارک‌ها و فضاهای سبز شهری را براساس نوع و ماهیتشان می‌توان در دو گروه عمده دسته‌بندی کرد: گروه اول پارک‌های طبیعت‌محور و گروه دوم: پارک‌های با محوریت اوقات فراغت.
در این میان «پارک موضوع‌محور» مکانی است شامل مجموعه‌ای از مسیرهای تفریحی خاص، کارکردها و عناصر موضوعی و مفهومی و جذابیت‌های سرگرم‌کننده‌ای که با هدف گردهم آوردن مردم و توجه آنان به موضوع خاص یا بازنمایی یک مفهوم در کنار هم چیده شده‌اند. به این ترتیب پارک‌های موضوع‌محور اغلب بازگوکننده موضوعاتی ویژه یا مفهومی خاص‌اند. تردیدی نیست که نیاز به ایجاد و گسترش پارک‌های مفهومی با توجه به نیاز روزافزون به فعالیت‌های تفرجی و مکان‌های مربوط به رویدادهای خاص (نظیر جشن‌ها، ورزش‌ها، بازرگانی و مذهبی) و کاربردی کردن مفاهیم تجربی و اجتماعی بیش از پیش احساس می‌شود. بنابراین از لوازم مهم پاسخ به این نیاز، توجه به کیفیت فضاها و بناهاست. مشکلاتی که برای برنامه‌ریزی و تدوین مبانی این فضاها وجود دارد، عبارتند از تنوع گروه‌ها و دسته‌های افراد استفاده‌کننده از فضا، جایگاه اجتماعی و وضعیت خانوادگی و معیشتی آن‌ها و مسائلی از این قبیل. بنابراین موضوعی که جدی به نظر می‌رسد، توجه طراح پارک به چگونگی محیط طراحی شده و این موضوع است که پارک قرار است پذیرای چه افرادی باشد. بنابراین در این بخش سعی می‌شود مبانی نظری طراحی در قالب اصول کلی حاکم بر آ‌ن‌ها دسته‌بندی شود.
  نظام موضوعی
در طبقه‌بندی موضوعاتی که در این پارک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌توان به مواردی چون جاذبه‌های طبیعی نظیر پارک‌های ملی و منابع طبیعی، جاذبه‌های فرهنگی نظیر سایت‌های تاریخی و واجد میراث فرهنگی و گردشگری، بناهای معماری یادبود مانند مقبره‌ها و آرامگاه‌ها، موزه‌ها، کنسرت‌ها و سالن‌های تئاتر و نمایش و رویدادهایی نظیر جشن‌ها، رویدادهای جمعی، مذهبی، ورزشی و بازرگانی اشاره کرد.
   نظام کالبدی
آنچه در نظام کالبدی پارک موضوع‌محور مهم است «برنامه‌ریزی راهبردی» مجموعه است. یعنی با بررسی و تصمیم‌گیری‌های مختلف و بازنگری آن‌ها طراح می‌تواند با پالایش طرح‌های اولیه مکان‌یابی و بررسی مسیرهای دسترسی و ارتباط با ساختمان‌ها و فضاها، به نظم نهایی و کلی در فضا دست یابد. یک پارک موضوع‌محور باید از انعطاف‌پذیری و روانی کافی بهره‌مند باشد تا بتواند خود را با تحولات پیش‌بینی‌ناپذیر آینده منطبق کند. یک پارک موضوع‌محور باید بتواند با توجه به ضرورت، به توسعه، عملکردگرایی، پیچیدگی و تراکم فضای داخل مجموعه پاسخ مناسب بدهد.
انواع پارک‌های موضوع‌محور پیشنهادی برای شهر های بزرگ
  پارک- تفریح
این پارک‌ها اصولاً برای تفریح و تفرج به کار می‌روند. مسیرهای تفرجی، مناظر و چشم‌اندازها، جذابیت‌های سرگرم‌کننده و موضوعات تفریحی و پرهیجان از قابلیت‌های این پارک‌هاست. در حقیقت تم تفریح و تفرج می‌تواند یکی از بهترین موضوعات در طراحی و ایجاد پارک‌های موضوعی باشد. نمونه‌هایی از این نوع پارک‌های موضوع‌محوری که می‌توانند در شهرها شکل گیرند عبارتند از: پارک‌های داستانی، پارک‌های بازی، پارک‌های ورزشی.
  پارک- تاریخ
در این نوع پارک‌ها سیر تاریخی فرهنگ و تمدن کشور به نمایش گذاشته می‌شود. مانند آثار و وقایع تاریخی، افراد سرشناس تاریخ کشور. موضوع تاریخ نیز می‌تواند در کنار تفریح و تفرج از موضوعات اساسی در شکل‌گیری پارک‌های موضوعی باشد. این پارک‌ها به دو دسته تقسیم‌بندی می‌شوند: پارک‌های  یادبود و پارک‌های آثار تاریخی.
  پارک- آموزش
در این‌گونه پارک‌ها هدف آموزش شهروندان و توجه دادن آنان به یک نکته، یک مفهوم یا یک دانش است. در دسته‌بندی این پارک‌ها می‌توان به مواردی مانند پارک‌های ترافیک، پارک‌های هنری و پارک‌های دانش اشاره کرد.
  پارک- نمایش
این پارک‌ها اصولاً برای نمایش موضوعات گوناگون یا برای برپایی نمایشگاه‌های مختلف برنامه‌ریزی و طراحی می‌شوند. هدف در ایجاد پارک‌های نمایشی این است که بتوان با تفریح و تفرج، به نمایش موضوعات و مفاهیم زندگی اجتماعی و شهری پرداخت. نمونه‌هایی از این پارک‌ها عبارتند از پارک‌های نمایشگاهی و پارک‌های عرضه محصولات دستی و هنری.
پارک- طبیعت
این‌گونه پارک‌ها محدوده‌هایی هستند که از نظر عناصر طبیعی و مناظر غنی هستند. از منظر جانورشناسی، ‌گیاه‌شناسی، آب‌شناسی و باستان‌شناسی نگهداری از این پارک‌ها اهمیت دارد. این پارک‌ها را که عموماً پارک‌های ملی یا حفاظت شده تشکیل می‌دهند، می‌توان با افزودن کاربری‌هایی که با ماهیت پارک همخوان هستند، احیاء کرد. پارک‌های اکوسیستم و  پارک‌های گیاه‌شناسی از گونه‌های دیگر پارک‌های کاربردی هستند.